ფიროსმანი - ქართული კულტურის საცხოვრისი და შინყოფნა

განა საით მივდივართ?! _ მუდმივად შინისაკენ

ნოვალისი

ის მაგნიტიზმი, რომლითაც ფიროსმანი ადამიანებს თავის სივრცეში გვისრუტავს, ჩვენთვის – ქართველებისათვის ალბათ ჩვენი თავშესაფარი, ჩვენი ნავსაყუდელი და ჩვენი შინყოფნაა. იგი ჩვენი ავტობიოგრაფიაა, უფრო კი ავტობიოგრაფიული ფრაგმენტები, რომელიც ჩვენი არსების, არსებობის, ცხოვრების, ჩვენი აქ, დედამიწაზე ყოფნის რწმენის და საუფლოს წიაღში ჩვენი უტყუარი დავანების ხატებს ფრაგმენტულად განგვიცხადებს. სწორედ რომ ზედროულ ხატებს, როგორც სიტყვებს, სწორედ რომ ენას, როგორც დროის, მეტყველებისა თუ თხრობის (ნარატივის) შანსს.

ენა, რაღა თქმა უნდა, საზრისული ყოფიერების ვიბრირების თვითმკმარი და „შემოქმედებითი“ „სისტემაა“, სისტემაა, სადაც თავად საზრისი ერთის მხრივ, თვითიდენტურია და მეორეს მხრივ, თვითიდენტური აღარ არის, როგორც ენის, ვიბრაციის პრინციპის შესაძლებლობა. საზრისმა შესაძლებელია უამრავი მუსიკალური=ენობრივი სხეულით ააგოს და აღწეროს თავისთავი, საზრისის  ყოფიერებიდან გან–ცხად–დეს და გამო–ცხად–დეს, ცხადში მოევლინოს საკუთარ არსებობას და სინათლე–სიბნელის, შუქ–ჩრდილის, ფერისა და უფერულების თუ ხმოვან–თანხმოვნების ქორეოგრაფიით ააგოს და გაა–ხმოვანოს საკუთრივი არსებობა, როგორც უკვე არა საკუთრივი, არამედ საკუთარი, როგორც მისივე იდენტური და აგრეთვე, მისივე სხვა, ვიბრაციის პრინციპად, სხეულად შობილი და განცხადებული.

ენა =(ენები) თავისი უამრავი არსება=არსებობით ერთი საზრისის ნაირ–ნაირი (ნაირგვარი) ქორეოგრაფიაა, წინა–დადებები და სიტყვები კი მისი ქორეოგრაფიული ფიგურებია. საზრისი კი ფიგურით, ფერით, შუქით, ბგერით და მათი ვიბრირებით ე–ცხად–ება და უ–ცხად–დება საზრისს, როგორც მისი განჯადოვებული და არაპროფანირებული ორეული. როგორც სხეულებრივი ჭურჭელი, რომელზედაც ჰაიდეგერი იტყვის:

„კეთება, რა თქმა უნდა, საშუალებას აძლევს ჭურჭელს ჩასახლდეს საკუთარ არსებაში. ოღონდ მისი ეს საკუთარი არსება არასოდეს არ იქმნება მისი კეთებით. სწორედ კეთებით გამოთავისუფლებული, დამოუკიდებელი ჭურჭლის მიზანია, რომ მოხდეს „ჩადება“. კეთების პროცესში ჭურჭელმა ჯერ უნდა საკუთარი სახე მოუვლინოს, ანახვოს მკეთებელს. და ეს საკუთარი თავის „მომვლენელი“ სახე (ეიდოსი, იდეა) მხოლოდ იმ ასპექტში ავლენს საკუთარ თავს, როგორც ჭურჭელს, რომელშიც შიგთავსი, მოცულობა, როგორც კეთება–ქვემდებარე ეძლევა გამკეთებელს.“

(Изготовление, конечно, дает чаше войти в свое собственное существо. Но это собственное существо чаши никогда не создается изготовлением. Высвобожденная изготовлением, самостоящая чаша нацелена на то, чтобы вмещать. В ходе изготовления чаша должна сперва, разумеется, явить изготовителю свой вид. Но это являющее себя, вид (эйдос, идея) характеризует чашу лишь в том аспекте, в каком емкость как подлежащая изготовлению предстоит изготовителю.)

ოღონდ ეს ჭურჭელი ყოველთვის ფაქიზია, მსხვრევადი და უსხეულო აზრის მოხმობა–გამოცხადებასავით ეფემერული და ამავე დროს ნამდვილი – თავისი გან–ზომილ-ების მქონე და აზრის ნებასა და ძალასავით თავისივე „ ბედისწერის“ შემომქმედი. აქ თითქოს ემთხვევიან ერთმანეთს საგანი და საზრისი და თითქოს გაურბიან კიდეც ერთმანეთს. საგანი თითქოს სხეულად (ცოცხლად) იწყებს გამჟღავნებას და თავის „აქაურ“ ისტორიას ქმნის, აზრად „განცხადებული“ საზრისი კი საკუთარ „ბედისწერას“ – ადამიანური ისტორიების ქსოვილს უჩინარად თავისი გზის, თავისი „ისტორიის“ ვუალში ახვევს, და, თითქოს არაფერი, ისე ქმნის ადამიანთა ბედისწერასაც და მათი „სიტყვების სინათლესაც”

ეს პროცესი იმ იდუმალ რიტუალს გავს, რომელიც ფოტოს გამჟღავნებას, გამომჟღავნებას, განცხადებას ახერხებს დროსა და მარადისობაში ობიექტივირებული თვალით, როცა ის დროს ეთამაშება, როცა „იყო და არა იყო რა“ მისი წყალობით გადაიქცევა „არის და არა არის რა“–დ, როგორც „იყო და არა იყო რა“–ს განჯადოვების საიდუმლო და თანაც ტექნოლოგია ობიექტივირებული ობიექტივით საკუთარი თავისკენ სვლის ერთდროულად დროულ და ზედროულ პროცესს რომ უძღვება. ფოტო ხომ ორეულია, რომელიც არასოდეს არ არის ის, რის განცხადებასაც ცდილობს და მაინც არის „მისი“ – „ნამდვილის“ დროს მიბმული და დროითობისაგან განთავისუფლებული და განცხადებული ორეული.

თავად ფიროსმანიც ამ გამოცხადებასავითაა და თუ სადმე გამჟღავნდა, მხოლოდ იმ სიცხადეებში, რომელსაც უცნაურად ეხებოდა მისი ნახატები. სხვა მხრივ, მისი ნამდვილობა“ ლამის დაკარგულია. ქართულ კულტურაში ის ერთ–ერთი იმათგანია, ვისაც ქართველთა ბედისწერა ერთ საზრისულ ვუალში გამოუხვევია, აზრისა და მისი „ხილვების“ ერთიან ბედისწერად უქცევია და და საკუთარ ბედისწერაზე მონადირესავით თავისი მოუხელთებელი სულის დამალულ–განცხადებული კუნჭულები მოუნადირებია.

ალბათ ამიტომ არის ფიროსმანის მხატვრობა ავტობიოგრაფიული თითოეული ქართველისათვის. და კიდევ იმიტომ, რომ საზრისთან მიახლოვების, საზრისის განცხადებისა და გამჟღავნების რიტუალში გვითრევს, იმ რიტუალში, სადაც ჩვენი ენობრივი სხეულით, ჩვენი ვიბრაციით, ჩვენი მხატვრულ–ესთეტიკური ფორმებით ვქმნით რიტუალს და შესაბამისად მითს ქართველისა და ქართველობის შესახებ. (გავიხსენოთ რომ მითი ბერძენთათვის ერთდროულად არის გმირი, აზრი, სიტყვა, გზა და ამბავი–ისტორია). ეს ჩვენი უნიკალური „გაცეკვებაა“ საზრისულ ყოფიერებასთან და ამ რიტუალურ ცეკვაში მთავარი „ფეხის წვერებზე შემდგარი“ მოთამაშე მხატვარია, რომელიც თითოეული ჩვენგანის არსებობის ვიბრაციებში რეზონირდება, რომელიც ფერთა და ფორმათა უნივერსალური ენით ქმნის ქართველთა მითოსურ ნარატივს, რომელიც თან არის და თან არც არის. არის იმდენად, რამდენადაც არსებულში ამჟღავნებს თავს და არ არის იმდენად, რამდენადაც მხოლოდ მითია.

ამიტომაა, რომ ესთეტიკური ტრიადის – მშვენიერება, სიკეთე, სიყვარული მხოლოდ ერთი კომპონენტი – მშვენიერი შეიძლება იყოს უნიკალური და ამავე დროს უნივერსალური. მხოლოდ ის არის, რომელიც შესაძლოა შემოქმედების კონკრეტულ უნიკალურ ფორმებში გამჟღავნდეს, როგორც პარადოქსული რამ – უნიკალურის უნივერსალობა. ესთეტიკური ტრიადის დანარჩენი ორივე „კომპონენტი“ - სიკეთე და სიყვარული - სრულიად უნივერსალურია და თავის გასამჟღავნებლად უნიკალურ (ამჯერად ეთნიკურსა თუ პერსონალურ) ჭურჭელს, სხეულს ან ქორეოგრაფიულ ფიგურას არ საჭიროებს.

ნებისმიერი კულტურა საკუთარ სასიცოცხლო ველს საკუთარი თავისთვის ქმნის, თავისივე შემოქმედებითი ნების განხორციელებისთვისა და განფენისათვის, იქ აგებს თავის საცხოვრისს თავისთვის, საკუთრივი სიცოცხლისთვის. იქ იღებს სტუმარსაც და იქ უზიარებს „სხვასა“ და „უცხოს“ თავის კულტურულ გამოცდილებას. ამ შემთხვევაშია იგი თვითმკმარი და ასეთ შემთხვევაშია იგი საინტერესო სხვისთვისაც, როგორც საკუთრივი გამოცდილების მქონე.

სწორედ ეს არის ის მოუხელთებლად ქართული ფიროსმანთან, რის მოხელთებასაც ვცდილობთ და შემდეგ კონკრეტულ სახელს – ქართულს ვარქმევთ. ამიტომ აქვს ესოდენ მკვეთრი როლი მას ქართველთა ცხოვრებაში და ამიტომაა იგი ქართული ელიტური ხმა მსოფლიო კულტურაშიც. ამით ეხმიანება მისი ენა და მისი „ხმა“ ზეეროვნულ ღირებულებებს. უახლეს ქართულ კულტურაში იგი ერთ–ერთი ყველაზე მაღალი ნიშნულია, რომელიც მარადიულისა და დროში აქტუალურად არსებულის, ყოფითისა და საკრალურის საზღვარზე სრულიად უნიკალურ, ყოველგვარი სკოლებისაგან და „იზმ“–ებისაგან თავისუფალი, თვითმკმარი მსოფლმხედველობის მოზიარედ გვხდის.

იგი ის თვითმკმარი მარტოსულია, რომელიც მარადიული ღირებულებების ირგვლივ რომელიმე სკოლას კი არ წარმოადგენს, არამედ თავად ქმნის ღირებულებათა საზრისის ისეთ უნიკალურ ფორმებს, რომელიც ჩემი კულტურის ავტობიოგრაფიად იკითხება.

ფიროსმანის შემოქმედება თხრობას მოკლებული გამოცხადებაა და მიწაზე განხორციელებული საუფლოს შესახებ თხრობაა. ამიტომ თავადაც ეფემერული პერსონაჟივით თითქოს მხოლოდ მონაწილეობას და არ არის. თითქოს ყველაფერი საგანგებოდ და თანაც უნებლიედ ქრება, რაც ფიროსმანის ნამდვილობას და პერსონალურ იდენტობას ეხება – ფოტო, საფლავი... ქართული ფულის ერთეულიც კი მისი სავარაუდო ფოტოთი.... ამ უკანასკნელზე ცალკეა შესაძლებელი სოციო–კულტურული კვლევა. ლარიანის ბედი ფიროსმანის ბედივით გამოუცნობია. ლარიანი როგორც ქართული მატერიალური სივრცის აღსაწერი ერთეული და სიმბოლო – ქართული სივრცის სრული მატერიალიზაციის და აღ–წერის ცდა ფიროსმანის სავარაუდო ფოტოთი ასევე გაქრა ქართული პროფანირებული ყოფიდან.

ზოომორფული არსებებიც, რაღაც აზრით გამო–ცხადებაა, გამოცხადებანია, სადაც განცხადდება მეტაფორა, როგორც რაღაც იდუმალი საზრისის გამჟღავნება. გამჟღავნება ერთის მხრივ იმ საზრისული ყოფიერების, რომელიც იდუმალებიდან ფოტოსავით უნდა გამჟღავნდეს და მეორეს მხრივ, იდუმალება, საიდუმლო, რომელიც „აუცილებლობით“ უნდა გამჟღავნდეს. საზრისისა და ყოფიერების საიდუმლო უნდა გამჟღავნდეს და გამომჟღავნდეს იმ ვიზუალურ ხატად, რომელიც მეტაფორის ეფემერულობას ჩაიჭერს მხოლოდ და გეშინია, რომ აი, ახლა გაქრება, აი, ახლა. ამიტომაც ფიროსმანის ნახატები დროში არ არის. ისინი არც სივრცეშია. მათ არა აქვთ „ადგილი“ და „ნივთობრიობა“. ისინი არც ეპოქის ნარატივია და არც კულტურის. ისინი სულიერ „განდეგილობაში“ აღმოჩენილი ადამიანის სასაზღვრო ვითარების გან–ცხადებაა, რომელიც იმანენტურად ატარებს საკუთარი კულტურის სხეულს და ახლა ამ კულტურით სავსე და მისგან განძარცვული იმ საზღვარს მისდგომია, სადაც საკუთარი კულტურის მეტაფიზიკური ტვირთი უნდა ჩამოიბერტყოს და ძრწოლით მიეახლოს უცნაურ კარიბჭეს. და, რაც არ უნდა უცნაურად ჟღერდეს, ამ კარიბჭის გასაღები ისევ და ისევ ის მეტაფიზიკური ტვირთია, რომელიც მის კულტურას ისტორიის მანძილზე უტარებია და გამოუტარებია. ამ ტვირთისგან თავისუფალს ე–ცხად–ება მას ირემი, რომელიც თავადაც „განცვიფრებულია“ ფიროსმანთან გადაყრით, შე–ხვედრ–ით, საკუთარი და ქვეყნის ბედისწერით დაღლილი, კულტურის ტვირთით დამძიმებული მარტოსული მხატვრის სულში გა–მჟღავნებით. ის ოქროს წყალში დგას „სამოთხის“ ბაღის კარიბჭესთან და „შინ“ ეპატიჟება „ავტორს“,  გზას უხსნის სხვა ირმებისკენ.

ირმის სახე ფიროსმანთან სიმბოლო კი აღარაა, მეტაფორაა. ირემი სიმბოლო მის კულტურაშია, კულტურის ისტორიაში, აქ კი მხოლოდ ნაივური ინტიმია და შეხვედრის სი–ხარ–ული. აი, სხვა ირმები სუფევენ, მყოფობენ და ოთხ სტიქიონში გამოტარებულ სხვადასხვა სულიერ ხატებად ეცხადებიან ფიროსმანს, რომელსაც ღვთაებრივი ძახილით, ფერისა და ფორმის სპირიტუალიზმით „გამოუძახებია“ ისინი საკუთარი კულტურის სულიერებიდან.

ფიროსმანის ზოომორფულ არსებები მისტიკურობის გარსით არიან ვუალიზებულები და რამდენადაც „შიგნით“ არ გიშვებენ, იმდენადვე გეპატიჟებიან „შიგნით“. შიგნით კი ორი სამყაროა – გარეული და შინაური ან, სხვაგვარად – გარეული „შინ“ და შინაური „გარეთ“. ორივე მეტაფორის ეფემერულობით სუნთქავს და მხოლოდ „მო–შინ–აურებულ“ ვერსიაში ამჟღავნებს თავს.

ფიროსმანისთვის მათი „ხატების ხატვა“ მათი მოშინაურების პროცესია. ის მისტიკური ხიბლი, რომელიც მის „გარეულ“ ზოომორფულ არსებებს აქვთ, ფიროსმანისთვის „შინ–ყოფნად“ ქცეულა, მარადისობიდან „გამოპარული“ არსებების მზერად, მზერად, რომელიც მიანიშნებს, რომ ისინი ჩვენს უწინარეს შეიქმნენ უფლის ნებით და შეიქმნენ საიმისოდ, რომ „შინ“ გვეგრძნო თავი, გვეგრძნო თავი უკვე არსებულში, ქმნილში, შექმნილსა და კეთ–ილში. დროის მდინარებაში კი ამ არსებების მოშინაურებას მათი „მზერის“ დაჭერა სჭირდება, მათი შინ–ყოფნის სისრულის განცდა, ოღონდ ამ „განზომილებაში“ ისინი ისევ პარადოქსულად ამოვარდებიან დროის დინამიკიდან, ისევ უჟამო ჟამის მისტიკური საბურველიდან გვაიძულებენ ჭვრეტას. ასე ხდება მათი მზერის გულწრფელობა მხატვრის მიერ უკვე გულახდილი.

ალბათ ამიტომ მიიჩნევენ ფიროსმანს ნაივურად, ბავშვურად, გულუბრყვილოდ. ის მართლაც ზედმეტად გულ–ახდილია, საკუთარი პერსონაჟების გულწრფელი მზერით გულ–ახდილი და შიშველი ნერვივით დაუცველი.

შესაძლოა მხოლოდ ასოციაციურად, აქ გრიგოლ რობაქიძეს მოვიშველიებ: „ნიკო ფიროსმანის პრიმიტივი არის უკანასკნელი ”უშუალობა”. ეს არის ფრაზა. ეს არის ონტოლოგიური ფაქტი. ზეკაცობა თუ ღვთიურობა მხოლოდ ასეთს ”უშუალობაში” თუ მოიცემის. მისთვის არსი ასე მძაფრი ეკსპრესსი ფიროსმანის ხატულის ხილვის. ბავშვი ბატებთან, კრუხი წიწილებით, კალო, – რომელი სხვა ვთქვა, – ყველა ეს შთაგონების სხეულყოფაა თვითონ: აქ თითქო შუაგზა მოსპობილია შთაგონებისა და მის განსხეულების შუა.“ ( http://burusi.wordpress.com/2009/03/16/ნიკო-ფიროსმანი-გრიგოლ-რო/ )

და კიდევ ერთი – მისი მთელი ფერთმეტყველება შავის – წიაღის სიღმეში დაბადებული გოეთესეული „თაურფემომენების“ პირველქმნადობის უშუალობით მეტყველებს. ყოველი „ფორმა“ უფრო კი „სახე“ წიაღის – შავის გამჟღავნება და ფერით ახმიანება–გაჟღერებაა, და როგორც დიმიტრი თუმანიშვილს ამბობს, ფიროსმანის შავი „მრავალდანიშნულებიანი“ ფერის არსებობაა. ასე, ერთ სურათზე სულ სხვადასხვა დატვირთვით მასთან შავი ჩნდება – ის ღამეულ ცადაც გვევლინება, ნიადაგადაც, მდინარედაც, თან კი სიმრგვალის „ამომყვან“ ჩრდილად, თმის, თვალ–წარბის თუ ტანისამოსის ფერადაც. აქ იმაზე არ ვმსჯელობ, რანაირად, ლამისაა რა „ჯადოქრობით“ ხერხდება საღებავისა ან დაუფარავი მუშამბის ზუსტად ერთი და იგივე ტონი ერთ ზედაპირზე „წინაც“ აღიქმებოდეს და „უკანაც“, სიბრტყედაც და „ამობურცულობადაც“.

და კიდევ ერთი – კანტისათვის საგანი, სხეული (არსება) თავითავად არის საგანი ადამიანურ წარმოდგენასთან მიმართების გარეშე, ანუ იმ წინააღმდეგობის გარეშე, რომლის ძალითაც ის პირველად და მხოლოდ პირველადი ცნობიერებისათვის აღმოჩნდება არსებული.

(Предмет в себе. Характер этого "в себе" говорит, для Канта, что предмет в себе есть предмет без отношения к человеческому представлению, т.е. без того противостояния, в силу которого он впервые только и оказывается существующим для этого сознания. "Вещь в себе", осмысленная строго по Канту, означает предмет, никак не являющийся предме-том для нас, ибо существующий без всякого противо-стояния человеческому представлению, которое шло бы ему навстречу.)

ლელა იაკობიშვილი - ფირალიშვილი