როსტევან მეფე არაბეთის ქვეყნის მფლობელია. „სახითა მის (ღვთის) მიერითა“ ხელდასხმული მეფე სრულყოფილების განსახიერებაა დედამიწაზე. იგი შემკულია თორმეტი (საკრალური) სათნოებით, უკეთილშობილესი თვისებით, რაც მას მეუფების უფლებას ანიჭებს. ის გახლავთ
“. . . მეფე ღვთისაგან სვიანი,
მაღალი, უხვი, მდაბალი, ლაშქარმრავალი, ყმიანი,
მოსამართლე და მოწყალე, მორჭმული განგებიანი,
თვით მეომერი უებრო, კვლა მოუბარი წყლიანი.”
არაბეთის სამფლობელოში როსტევანი ერთპიროვნული მმართველია, ამას ადასტურებს ისიც, რომ დედოფალი არსად ჩანს. ჩანს მხოლოდ მისი “მარტოდენ მარტო” ასული, “სოფლისა მნათი მნათობი”. როსტევანი ხვდება “უფლის ჩანაფიქრს” – იცის, რომ ასული მისთვის ძეა ბოძებული ღვთისგან, რომელმაც უნდა გააგრძელოს მეუფება არაბეთის სამფლობელოში. მეფე ამ ფაქტს სრულიად უდრტვინველად, განსჯის გარეშე, ვეზირებთან შეთანხმების შემდეგ, ახორციელებს კიდეც. თავად თინათინისთვისაც მისი გამეფების ერთადერი ბარიერი ისაა, რომ “მამისა ტახტსა საჯდომად თავი არ ეღირსებოდა”. სხვა მხრივ კი, იგი მზადაა გვირგვინისა და ძალაუფლების მისაღებად და მამის დარიგებას “ბრძნად მოისმინებდა”.
ამ შემთხვევაში, მეფის გადაწყვეტილება არ გახლავთ შემთხვევითი ან სპონტანური. თინათინი თავიდანვე სასახლის კარზე მეფედ იზრდებოდა და ბავშვობიდანვე შეითვისებდა სახელმწიფოს უზენაესი ხელისუფალისათვის საჭირო უნარ-ჩვევებს. ამას მოწმობს როსტევანის ნაზირ-ვეზირთა სიტყვები:
“. . . იცის მეფობა, უთქვენოდ გვითქვამს კვლა დია,
შუქთა მისთაებრ საქმეცა მისი მზებრ განაცხადია.”
როსტევანის მთელი სამეფო კარიც ეთანხმება ღმერთის ნებას: “თუცა ქალია ხელმწიფედ, მართ ღვთისა დანაბადია”. “მზეობა”, მეუფება ღვთის სახედ ყოფნას ნიშნავს. მზის სიმბოლო კი ლომია, რომელიც ძალაუფლების სიმბოლოცაა. ძალაუფლების, როგორც საქმის, როგორც „მზებრ განაცხადის“ განხორციელების შემთხვევაში – “ლეკვი ლომისა სწორია, ძუ იყოს, თუნდა ხვადია”. სრულიად არაბეთმა იზეიმა თინათინის გამეფება, სამეფოში საეჭვოც არაფერი გამხდარა ქალის ხელმწიფობასთან დაკავშირებით. თინათინისთვისაც საკუთარი ქალობა მეფობასთან არავითარ კავშირში არ არის. არაბეთში, არც სამეფო კარზე და არც ხალხში ზოგადადაც კი არ დგება საკითხიც ამის ირგვლივ. თინათინი იმდენად გრძნობს თავს მფლობელის, მეფის, არაბეთის სახის როლში, რომ არაბეთის ამირბარს, მისსავე სატრფოს, ავთანდილს თავის სწორად არ მიიჩნევს. როდესაც იგი მას უცხო მოყმის საძებრად უშვებს, ასეთი ტექსტით მიმართავს:
“ასრე გითხრა სამსახური ჩემი გმართებს ამად ორად:
პირველ, ყმა ხარ, ხორციელი არვინა გვყავს შენად სწორად,
მერმე ჩემი მიჯნური ხარ, დასტურია, არ ნაჭორად.”
თავად ავთანდილიც სხვაგვარად ვერ ხედავს საკუთარ როლს თინათინთან მიმართებაში. ამ ყოველივეს არაფერი აქვს საერთო ქრისტიანული მორალის პრინციპებთან, სადაც ქალი არა მხოლოდ “მხევალია ღვთისა”, არამედ “უფლის მონისაც” (მამაკაცის). ქვეყნის ამირბარი, თინათინის მიჯნური, მისი მომავალი მეუღლე ავთანდილიც, რომელსაც თინათინი ერთგულებას ასე შეჰფიცავს –
“შენგან კიდე თუ შევირთო რაცა ქმარი,
მზეცა მომხვდეს ხორციელი, ჩემთვის კაცად შენაქმარი,
სრულად მოვწყდე სამოთხესა, ქვესკნელს ვიყო დასანთქარი,
შენი მკვლიდეს სიყვარული, გულსა დანა ასაქმარი”,-
სრულიად ეთანხმება ძალაუფლების ამგვარ იერარქიას ქალსა და მამაკაცს შორის. უცხო მოყმის საძებრად გამგზავრებული ავთანდილის ტექსტი ასეთია:
“პირველ ყმა ვარ, წასვლა მინდა პატრონისა სამსახურად,
ხამს მეფეთა ერთგულება, ყოფა გვმართებს ყმასა ყმურად”.
მთელი არაბეთის საზოგადოებაში, სადაც სრული ჰარმონია სუფევს ყველა სოციალურ რგოლში, არავინ მიიჩნევს ქალის გამეფებას განსაკუთრებული მოვლენად. უფრო მეტიც, იქ პრობლემის დონეზეც არ დგება მეფის სქესის საკითხი. აქ, ამ თვალსაზრისით მითოსური თავისუფლება სუფევს, სადაც არ დაგიდევენ ღვთაებების სქესს. „ვეფხისტყაოსანში“ მამაკაცის მეუფება ძალზედ თავისუფლად, ყველასთვის უმტკივნეულოდ იცვლება ქალის მეუფებით. ძალაუფლების განხორციელება არათუ შესაძლებელია, არამედ – მხოლოდ ამ ფორმითაა შესაძლებელი, ანუ ღვთიური სუფევა დედამიწაზე ხორციელდება მონაცვლეობით: ძალაუფლების “ანიმური” ფორმით, რომელსაც მოსდევს ძალაუფლების “ანიმუსური” ფორმა, და ასე უსასრულოდ.
აქ შეგვიძლია გავიხსენოთ ამირანის მითის ასეთი პასაჟი: როდესაც ღვთაება დალი მშობიარობს, იგი სულკალმახს ეუბნება, თუ ქალი დაიბადოს, რაც გინდა ის დაარქვი; თუ ვაჟი იყოს, ამირანი დაარქვიო. და შემდეგ ჩამოუთვლის იმ პირობებს, რომელიც ამირანის დაბადების შემთხვევაში უნდა განახორციელოს სულკალმახმა, რომ კოსმოსი არ დაირღვეს, რომ მამაკაცის ძალაუფლება ჩამოვიდეს დედამიწაზე, რომლის დედაც დალია. ქალის დაბადების შემთხვევას დალი არ განიხილავს, როგორც მნიშვნელოვანს. მისთვის ქალის სახელსაც კი არა აქვს მნიშვნელობა. ამ მნიშვნელობით ღირებულებას იგი მხოლოდ ამირანის დაბადებას ანიჭებს. ასეთ შემთხვევაში მას მემკვიდრის სახე და სახ-ელ-იც ესახება. მისი სიკვდილის შემდეგ უნდა მოვიდეს მამაკაცის მეუფება და ისიც მიწაზე – ზესკნელიდან სკნელში.
არაბეთის საპირისპიროდ, ინდოეთში სიტუაცია სხვაგვარია. აქ ტახტზე მეფეც გვყავს და დედოფალიც, თუმცა ინდოეთის მეფე დედოფალზე სახ-იერია პოემაში. მეფე–დედოფალი უშვილოა კარგა ხნის განმავლობაში
“ძე არ ესვა მეფესა და დედოფალსა მზისა დარსა,
ჭმუნვა ჰქონდა, ჟამი იყო, მით აეხვნეს სპანი ზარსა”.
თვითონ ინდოეთი შვიდ ნაწილად დასახსრული ქვეყანაა. მეფე და დედოფალი პირმშოს ელოდებიან და არჩევანს აკეთებენ ერთ–ერთი სამთავროს უფლისწულ ტარიელზე, იგი მეფის კარზე გადაყავთ და ზრდიან როგორც ინდოეთის ტახტის მემკვიდრეს. მიუხედავად იმისა, რომ მეფე-დედოფალს ამ ხნის მანძილზე უშვილობის “ჭმუნვა” ჰქონდათ, ვერ ჩასწვდნენ ღვთის ნებას და ტარიელის სასახლეში გადასვლის ხუთი წლის თავზე დაბადებულ ქალიშვილს – ნესტანს ვერ იღებენ როგორც ტახტის მომავალ მემკვიდრესა და მფლობელს. აქედან იწყება მათი დრამაც. დღენიადაგ მომავალი მეფის ძიებას შეუპყრია მეფე ფარსადანი, მისი ნესტანიც მზეთ-უნახავივით სასახლის კარიდან მოშორებით, მითიური ყამარივით ფარდაგებჩამოშვებულ სასახლეში იზრდება, სადაც მზის სხივიც ვერ აღწევს. ეს მზეთუნახავი იზრდება როგორც დედოფალი, და არა როგორც მეფე. მსოფლმხედველობრივი უმწიფრობაც მალე იჩენს თავს – ინდოეთი მართლაც “გარდაქადდა”. ამას კი დიდი ისტორია უსწრებდა წინ.
ნესტანს, თინათინისაგან განსხვავებით, მეფის როლში არ წარმოუდგენია თავი. მიუხედავად უფლისწულობისა, ნესტანი არ გახლავთ მომავალი ერთპიროვნული გამგებელი თავისი სამეფოსი. მისმა სასახლის გარეთ ყოფნამ, მისმა მზეთ-უნახავობამ, მისთვისვე მძიმე შედეგი გამოიღო. რა თქმა უნდა, მას არ უნდა ხვარაზმელი ხელმწიფე, რომელიც არა მხოლოდ მის ქვეყანას, არამედ მასაც დაეპატრონება. მაგრამ გზაც არ იცის, როგორ მოიქცეს. ის ტარიელს, თინათინისაგან განსხვავებით, თავის პარტნიორად აღიქვამს და ხვარაზმშას შვილის მოსაკლავად აგზავნის ასეთი მიზანდასახულებით _ “მე და შენ დავსხდეთ ხელმწიფედ, სჯობს ყოლა სიძე-სძლობასა.”
ნესტანი არ გახლავთ ერთპიროვნული მმართველი, ის არ და ვერ ეუბნება ტარიელს – “პირველ ყმა ხარ ხორციელიო”. იგი ვერც ღვთის ნებას სწვდება ამ თვალსაზრისით, რომ აღარაფერი ვთქვათ მისი მშობლების პოლიტიკურ უმწიფრობაზე, რომელთათვისაც გაფრთხილებასავით უნდა ყოფილიყო უშვილების წლები.
ღვთის ნების ამ მიუღებლობამ უმძიმესი შედეგები გამოიღო. ეს შეეხო, როგორც ინდოეთის სამეფო კარს, ისე მთელს სამეფოს. ჩვენ აღარაფერი ვიცით ინდოეთის მეფე-დედოფლის შესახებ. ტახტის ორივე მემკვიდრეს კი უმძიმესი ბედისწერა ერგო. ერთი ქაჯეთის ტყვეა, მეორე კი – ველად გაჭრილი რაინდი, რომელიც მხოლოდ შეწევნის წყალობით ახერხებს დაუბრუნდეს საკუთარ თავს. ეს შეწევნა კი ისევ არაბეთის სამეფოდან მოდის - გაწონასწორებული, მშვიდი, ჰარმონიული ქვეყნის მმართველებიდან. ნესტანის მშობლების უგუნურობითა და ღვთის ნების ვერშეცნობით დარღვეული ჰარმონია ინდოეთში აღდგება მხოლოდ მას შემდეგ, რაც ისინი ეზიარებიან ღვთიური წესრიგის დედამიწისეულ სახეს, სადაც “ვარდთა და ნეხვთა მზე სწორად მოეფინების”, სადაც ღვთისა და მეფის ნება იდენტურია, ყოველი არსი “მართ ღვთისა დანაბადია” და სადაც “სახედ ღვთისად”, “სახითა მის მიერითა” ყოფნა ერთნაირად შეუძლია როსტევანსაც და თინათინსაც – უმაღლეს ხელისუფალთ, რომელთა ხელმწიფობა “მისგან არს” (ღვთისგან არს). ალბათ, ამ უმაღლეს ჭეშმარიტებას უნდა ზიარებოდა ინდოეთიც, თუმცა ამ უკანასკნელმა საკმაოდ რთული გზა განვლო, ვიდრე ისევ ღვთის შეწევნასა და ნებას ჩასწვდებოდა.
საკმაოდ საინტერესო სახეა “ვეფხისტყაოსანში” დავარი. ერთადერთი ქალი, რომელიც ღვთისაგან თვითმკვლელობისათვის ხდება განწირული. რაც ძალზე მნიშვნელოვანია, იგი სწორედ იმ ქაჯეთის რძალი გალდათ, რომელთა ტყვეობაშიც ნესტანი მოხვდა _ მოხვდა ინდოეთის უფლისწული, სწორედ იმისთვის, რომ ღვთის ნება ვერ განხორციელებულიყო ინდოეთში. დავარის უკანასკნელი საქმეც ესაა – მან უნდა გაწიროს ნესტანი ქაჯებისთვის, რომ ისედაც მზეთუნახაობაში გაზრდილმა ქალმა თვითონ ვერ შეიგრძნოს საკუთარი ძალაუფლება. დავარი ქაჯებიდან იღებს იმ “სიბრძნეს”, რომლითაც ნესტანი უნდა გაიწიროს, სამაგიეროდ გახანგრძლივდეს ე.წ მამრთა მმართველობის სტაგნაცია. ქაჯი შემთხვევითი მეტაფორა არ გახლავთ: ისინი მართლაც ფლობენ სიბრძნეს, თუმცა არა ღვთიურს (რასაც ვხვდებით არაბეთში). დავარიც ამ “სიბრძნით” ხელმძღვანელობს, როცა ნესტანს მავრს ატანს ქაჯეთში გადასამალად: იგი მშვენივრად ხვდება საკუთარი ძალისხმევის ღვთიური ნების საწინააღმდეგო მიმართულებას და თვითონ უსჯის საკუთარ თავს სასიკვდილო განაჩენს. ეს ის განაჩენია, რის შემდეგაც ღვთის სივრცეს დავარი ვეღარასოდეს შეეხება.
არაორდინალურია “ვეფხისტყაოსნის” იდეალურ სივრცეში გულანშაროს სამეფოს ვაჭართა უხუცესის მეუღლის ფატმანის არსებობა. ფატმანის ზნეობას მორალურს ვერ დავარქმევთ, მაგრამ იგი არც ამორალურია (ყოველ შემთხვევაში, ღვთის განგებულების წვდომას ის უფრო უკეთ ახერხებს, ვიდრე, ვთქვათ, ინდოეთის მთელი სამეფო კარი). უფრო სწორი იქნებოდა ფატმანის ზნეობა მორალს მიღმა, ი-მორალურად განგვესაზღვრა. მიჯნურობის თემა, რომელიც საკვანძოა „ვეფხიტყაოსანში” ძალზე საინტერესო ინტერპრეტაციას იძენს ფატმანის შემთხვევაში, რომელიც იდეალურ გრძნობის განსხეულებას ერთი რომელიმე მამაკაცის სახეში არ ეძებს. “მუტრიბთა და მომღერალთა მოყვარული”, “მომლხენი და ღვინის მსმელი” ფატმანი თავად განუცხადებს ავთანდილს მისდამი “ნდომის” შესახებ. “სიყვარულსა მალვა უნდა” აქ თითქმის საპირისპიროში ხორციელდება: “მიჯობს, მივჰყვე, განღა სადმე ვსცნობ საქმესა დამალულსა”. ამასთან, ფატმანი მშვენივრად აცნობიერებს ავთანდილისადმი საკუთარი გრძნობების არამარადიულობას _ მისთვის სრულიად უცხოა პურიტანული ზნეობა, მიჯნურთა ერთგულება და მაინც, სწორედ ის ხდება ნესტანისა და ტარიელის, მათი ზე-დროული და ზე-მორალური სიყვარულის, მეგობრობისა და თანალმობის ზნეობრივი კატეგორიების გამტარებელი და პირველი შემწე.
გულანშაროს სამეფო დედოფლის ფატმანის ლოგიკა, რომელსაც ერთგვარი დისონანსი შემოაქვს “ვეფხისტყაოსნის” იდეალურად სტრუქტურირებულ სივრცეში, გარკვეულ ინვარიანტულ თამაშებრივ სამყაროს აგებს. ამ გარემოში აღარ არსებობს ერთხელ და სამუდამოდ გაქვავებული, მყარი ზნეობრივი იდეალები, აქ ყველაფერი თამაშებრივ რელატივიზმს იძენს, რითაც “ვეფხისტყაოსნისათვის” ესოდენ ჩვეულ “უცხოს” თემას კიდევ უფრო მძაფრს ხდის. ეს ის სივრცეა, სადაც:
“აქა მოსვლითა გაყმდების, კაციცა იყოს ბერები,
სმა, გახარება, თამაში, ნიადაგმც არს სიმღერები,
ზამთარ და ზაფხულ სწორად გვაქვს ყვავილი ფერად-ფერები,
ვინცა გვიცნობენ, გვნატრიან, იგიცა, ვინ-ა მტერები.”
აშკარაა, რომ აქ კულტურის სულ სხვა, არა-ჩვეულ პარადიგმაში ვხვდებით, სადაც “თამაში თამაშისათვის” ამ სივრცის მთელი ეთოსია. ამიტომაა, რომ ავთანდილი, რომელიც სიბრძნისა და პურიტანული ზნეობის იდეალად ისახება მთელს პოემაში, აქ მორალურ კატეგორიებს მიღმა იწყებს მოქმედებას. სწორედ აქ არის ნესტანის პოვნის გასაღებიც, თამაშის რეგისტრიდან საუკეთესოდ ჩანს ქმედებათა ყოველი რიგი და კოსმიური ჰარმონიის აღდგენის შესაძლებლობა.
ლელა იაკობიშვილი
ლელა იაკობიშვილი
საიტზე გამოქვეყნებულია სრული ვერსია:
--------------------------------------------------
0 коммент.:
Post a Comment