იყო და არა იყო რა

”წინა ღამეს მესიზმრა, ვითომ პეპელა ვიყავი, 

ახლა კი ვეღარ გამიგია, თითქოს ადამიანი ვარ,

რომელსაც ესიზმრა, რომ პეპელა იყო,

თან, თითქოს პეპელა ვარ, რომელსაც

ესიზმრა, რომ ადამიანია”

------------------------------------------ 

(ჩინური ხალხური პოეზია)

საკმარისია მითის ირგვლივ აღმოცენებულ ინტერპრეტაციებს თვალი გადავავლოთ, საცნაური ხდება ერთი და, ვფიქრობ, უმთავრესი გარემოება. მართლაა კი მითი რაიმე მნიშვნელობის მატარებელი? ან, უფრო ზუსტად, გულისხმობს კი მითი საკუთარ არსში რაიმე მნიშვნელობას? სხვანაირად, იქმნება კი მითი გარკვეული წინასწარი მიზანდასახულობით? გათვლილი არის კი იგი მსმენელზე?

როგორც წესი, მითს ტრადიციულ გაგებაში განვიხილავთ, როგორც ჩვენი აზროვნებისთვის (იგულისხმება თანამედროვე აზროვნება) სრულიად უცხო და არაორდინალურ პარამეტრს, რომელიც სწორედ აზროვნების (და არა ცნობიერების) სტრუქტურისათვის არის არაორგანული. მიუხედავად ამისა, მითშემოქმედება ადამიანის სულის ისტორიის სრულიად აშკარა თანამდევი პროცესია. იგი ადამიანის არსების მახასიათებელი მუდმივობაა და თუ იუნგს დავიმოწმებთ, იმასაც ვიტყვით, რომ XX საუკუნეშიც მითი იქმნება ისეთივე უნივერსალური სოციალ-ფსიქოლოგიური თუ ემოციურ-ფსიქოლოგიური მექანიზმებით, იმავე დაუოკებელი ცნობიერი თუ არაცნობიერი შემოქმედებითი აღმაფრენით, როგორითაც უძველეს წარსულში.

რა კუთხითაც უნდა განვიხილოთ მითი, დღეს იგი მაინც დაჰყავთ თუ აიგივებენ ან წარმოსახვის უმისამართო თამაშთან, ან ფილოსოფიური სპეკულაციების პრიმიტიულ ფორმებთან, ან ფსიქოლოგიურ ძალზე პირობით ინტერპრეტაციებთან.

როგორც ლევი სტროსი მიიჩნევს, იმისათვის რომ გავერკვეთ მითის რაობაში, ისღა დაგვრჩენია, გავაკეთოთ არჩევანი ტრივიალურსა და სოფიზმს შორის. ერის მხრივ, ზოგიერთთა მტკიცებით, ყოველი სოციუმი მითების საშუალებით აღწერს თავის ძირეულ განცდებს – სიყვარულს, სიძულვილს, შურისძიებას – ისეთებს, რომლებიც საერთოა მთელი კაცობრიობისათვის; მეორენი მიიჩნევენ, რომ მითი ეს არის მცდელობა, ახსნადი გახდეს ძნელად აღსაქმელი მოვლენები – მეტეოროლოგიური, ასტრონომიული. ფსიქოანალიტიკოსთა მტკიცებით კი შესაძლებელია ჩავანაცვლოთ ნატურალისტური და კოსმოლოგიური ინტერპრეტაციები ფსიქოლოგიური და სოციოლოგიური ფაქტორებით.

რა თქმა უნდა, ეს ინტერპრეტაციები ურთიერთგამომრიცხავია და ურთიერთგანმსაზღვრელიც. ის, რაც ესოდენ მრავალფეროვანი და მრავალრიცხოვანი ინტერპრეტაციის საშუალებას იძლევა, რა თქმა უნდა, საკუთარ თავში მოიცავს ყოველი მოცემული ინტერპრეტაციის ყველა შესაძლო პერსპექტივას. ამ შემთხვევაში ისღა დაგვრჩენია, ვთქვათ, რომ მითი, როგორც უნივერსალური რეალობა მართლაც, სფეროსებრი სისავსით გადმოგვცემს მისტიკურ-რელიგიურ თუ ემპირიულ სინამდვილეს და მისი ხედვა, ინტერპრეტაცია შესაძლებელია მხოლოდ ამ სფეროს გარედან ან მისი ზედაპირიდან, უფრო ზუსტად კი ზედაპირის ერთადერთი წერტილიდან. ეს ერთი წერტილი კი ხედვის მხოლოდ ერთ პოზიციას “ახორციელებს”.

მითის მთელი ხიბლი კი სწორედ ის არის, რომ იგი სრულია და სავსე, როგორც თავად არსებობა და, ამდენად, ძალზე ძნელია გავარკვიოთ, რამდენად სწორია მოსაზრება იმის თაობაზე, რომ მითი თავისებურად აღწერს არსებობის რაღაც ფორმებს. მითის ინტერპრეტაციის ნებისმიერი მცდელობა მისი ხედვის მხოლოდ ერთ-ერთი შესაძლო რაკურსია. მიუხედავად ზემოთქმულისა, არსებობს რაღაც უნივერსალური ”სტრუქტურა”, რაღაც უნივერსალური ”ღერძი”, რომელიც ”დასახლებულია” უნივერსალური სიმბოლოებითა და მეტაფორებით და რომელიც მითის არსების საკუთრივ ”სივრცეს” წარმოადგენს.

მითს საკუთრივი ”სივრცის” გარდა საკუთრივი ”დროც” გააჩნია, თუმცა, ამ საკუთრივი სივრცისა და დროის განხილვა ჩვენი ცნობიერების სტრუქტურისათვის მხოლოდ წარმოსახვით ღერძზე არის შესაძლებელი.

მითი უცნაური, უცნობი ”ენერგიით” დატვირთული სტიქიაა, რომელიც ვერბალურად ფორმდება საკრალურისა და ყოფითის (თუ გნებავთ, მიწიერის) გზაგასაყარზე. თავად გზაგასაყარი კი ადამიანის ისტორიაზე გადის. ამიტომაც ყოველი მითი სიტყვიერების საფარქვეშ არსებულ მისტიკურ-რელიგიურ სიღრმეებზე მოგვითხრობს და ერთდროულად იმ გარეგნულ რეალობაზე, რომლის აღწერაც ”სივრცის” ფორმაქმნადობაშია შესაძლებელი. თავად მისტიკურ-რელიგიური არსებობა კი ფორმას მხოლოდ ადამიანის სულში იძენს, იძენს მისი საკრალური უნარით, თავისთავად არსებული მისტიკურ-რელიგიური ”სივრცე” ნომინაციის პრონციპით ”ვერბალურად” გააფორმოს.

მისტიკურ-რელიგიური ”სივრცე” თავისი სტიქიური დაძაბულობის სისავსით საზღვარს იდებს ადამიანის სულში. რელიგიურ განცდათა განუმუხტავი დაძაბულობა კი სწორედ ”აქ” ჰპოვებს ”თავშესაფარსაცა” და ”გამოსავალსაც”. ეს გამოსავალი კი საკმაოდ უცნაური აღმოჩნდება. მისტიკურ-რელიგიურისა და ყოფითის საზღვარზე მყოფი ადამიანი საკუთრივ შემოქმედებით სივრცეს შეიძენს. იმ ”სივრცეს”, სადაც სულის უფაქიზესი ”ვერბის”-დან უცნაური, გამოუცნობი მოუხელთებელი წესით დაიბადება ”ნომინა”, ანუ სიტყვა, რომელიც ადამიანის მიერ ფორმაშეძენილია და ჟღერს, ხმიანობს და კი არ აღწერს სულის მოძრაობის უფაქიზეს ნიუანსებს, არამედ ”ყიჟინას სცემს” იმით, რომ დაიბადა და მხოლოდ მისია, ადამიანის, მისი საკუთრივი შემოქმედების ყველაზე მონუმენტური და ყველაზე ფაქიზი ნაყოფია, ფორმაა, რომელშიც ჩაეტია და დასადგურდა ”ვერბის”-ი და ამით შეიძინა ახალი, რაღაც აზრით ყოფითი, პროფანირებული განზომილება. ამით კი საშუალება მისცა ადამიანს ახალ, ჯერ უხილავ, გაუფორმებელ, მაგრამ უკვე მონიშნულ აზრობრივ ველში შეებიჯებინა და ”სტრუქტურულად” ენობრივ ”სტატიკაში” გაეფორმებინა ის, რაც საშუალებას მისცემდა საკუთრივ არსობრივ რაობაში გარკვეულიყო, უფრო ზუსტად კი საკუთრივი არსობრივი რაობის გარკვევის გზას დასდგომოდა. თავის შრომაში ენის წარმოშობის შესახებ ჰერდერი ხაზს უსვამს ენობრივი ცნების შინაარსის მითოლოგიურ ხასიათს. გერმანული რომანტიზმი და, კერძოდ, შელინგიც ჰერდერის მიერ მითითებულ გზას მიუყვება. შელინგისათვის ენა აბსტრაქტულ და ფორმალურ ურთიერთსაწინააღმდეგო მიმართებაში ინახავს და ინარჩუნებს იმას, რაც მითოლოგიაში ცოცხლად და კონკრეტულად განირჩევა.

”გზა”, რომელზეც ზემოთ ვსაუბრობდით, ადამიანს თავისით უნდა გაეკვლია, თავისით შეექმნა და ”გაეფორმებინა”. ამ ”გზის” უფალიც თავად უნდა ყოფილიყო. ამიტომაა რომ მითი და მისი ენობრივი განსაზღვრულობა ადამიანის საკუთრივი ცხოვრების `დროის დასაწყისზე' მიუთითებს და არა მხოლოდ მიუთითებს, არამედ გარკვეული აზრით აღწერს კიდეც ამ გზას.

იმ ერთიან კონცეპტუალურ ფორმას, რომელიც მითსა და ენას ერთდროულად ახასიათებს, კასირერი, პირობითად, `მეტაფორულ აზროვნებას' უწოდებს. ამ `მეტაფორული აზროვნების’ განსაზღვრულობაში აღმოჩნდება ენობრივი და მითიური საზრისის მქონე უნივერსალური მეტაფორები და სიმბოლოები, რომლებიც გარკვეულწილად `მეტაენის' ფუნქციას კისრულობენ ირაციონალური, მისტიკურ-რელიგიური და ემპირიული, ყოფითი სამყაროს ერთდროულად აღსაწერად. ამ აზრით, მითი, როგორც ამბავი, ”ტრანსცენდენტალურად აუცილებელი” ”კატეგორიაა” მითის ენობრივი თვალსაზრისით გადმოცემისას. მითი არ შეიძლება ჩაითვალოს ნაწარმოებად (თუნდაც ხალხური შემოქმედების ნაწარმოებად) ანუ მიზანდასახული შემოქმედების ნაყოფად, მითუმეტეს, აზრობრივი ველისათვის დამახასიათებელ გამონაგონად, ფანტაზიად ან წმინდა აზრის ნაყოფად. ეს უკანასკნელი სწორედაც ყველაზე ნაკლებად მონაწილეობს მითშემოქმედებაში. ბუნდტმა შესანიშნავად აჩვენა, რომ მითის არსში დევს რაღაც აფექტური ფესვი, იმდენად რამდენადაც იგი ყოველთვის გამოხატავს ამა თუ იმ ცხოვრებისეულ თუ საციცოცხლო მისწრაფებებს. როგორც ლოსევი ამბობს, ”მითი ეს არის ცხოვლად განცდილი და ცხოვლად შემოქმედი საგნობრივი რეალობა და სხეულებრივი, სიცხოველემდე სხეულებრივი ყოფიერება”. მითის ამგვარი გაგების გამო აქტუალური ხდება თანამედროვე მითშემოქმედება და თანამედროვე ცნობიერების სტრუქტურის ერთ-ერთი სრულიად აშკარა განსაზღვრულობა _ აზროვნება. აზროვნება ჩვენი ცნობიერების ის პარამეტრია, რომელიც თანამედროვე დროით დამუხტულ დინამიკაში ყველაზე დიდი სიცხოველით მუშაობს. (დეკარტისეული “ვაზროვნებ, ე.ი. ვარსებობ” –ფორმულაც მითშემოქმედების ახალ სიცოცხლეს - ფუნდამენტურ მეცნიერულ აზროვნებას ანიჭებს სიცოცხლესა და აზროვნების “გზადყოფნის” დაძაბულობას). აზროვნების გარკვეულმა ”პროდუქტმა” _ მეცნიერებამ (განურჩევლად საბუნებისმეტყველო თუ ჰუმანიტარული) უცნაური ღირებულებითი საზრისი შეიძინა. ლოგიკური კატეგორიების წყალობით (რომლებიც, უდაოდ, დრო-სივრცული განსაზღვრულობის მქონენი არიან) მან გარკვეული “პრიმატის” ფუნქცია იკისრა ჩვენი ცნობიერების სტრუქტურაში. ყოფიერების, სიცოცხლის, სხეულებრივობის ყოველი ელემენტი უნდა დასაბუთდეს სრულიად განსაზღვრული წესით, წესრიგით, გარკვეული მეთოდით, გარკვეული არგუმენტაციით. ყოველივეს სიცხადე მხოლოდ მეცნიერულად გაფორმებულ აზრობრივ ველში გააჩნია. დაუსაბუთებლად, არგუმენტის გარეშე მხოლოდ სიცოცხლის ტოლფასი აზროვნების სიცხადე არსებობს, ”ჩოგიტო ერგო სუმ”, როგორც გარკვეული რწმენა საკუთარი შემოქმედებითი პოტენციისა.

აზროვნებამ გარკვეული ”მეტა-ცნობიერების” კომპეტენცია იკისრა, რითაც თითქოს დასცილდა კიდეც ცნობიერებას, ან კიდევ ცნობიერების სტრუქტურაში გარკვეული საკუთრივი, თანაც რამდენადმე ჰერმეტული სივრცე მოიპოვა.

მეცნიერული შემოქმედება ადამიანისთვის ისეთივე დაუოკებელი, ჟინიანი, ცხოველი არსებობა გახდა, როგორც პირველყოფილი მითშემოქმედება. მეცნიერული შემოქმედება, თავისი არსით თუმცა უპირისპირდება მითშემოქმედების პროცესს, მაგრამ მაინც დაუფარავი მიზანდასახულობით გვთავაზობს ახალ კოსმოლოგიურ მოდელებს.

ერთის მხრივ, აზროვნება, ცნობიერების მსგავსად, არ გულისხმობს არავითარ მნიშვნელობას, მეორეს მხრივ, ცნობიერების მთელ სტრუქტურაში აზროვნებისთვის გარკვეული აღმოჩნდება, თითქოსდა ”წინასწარი” მიზანდასახულობა, საგანგებოდ მონიშნული გზა, როგორც ცნობიერების გარკვეული ველი, სადაც იგი სცილდება თავის თავს, სადაც უცხოვდება საკუთარი არსებისგან და ამ გაუცხოებით სრულიად განსაზღვრულ გარკვეულობას მოიპოვებს, გარკვეულობას, რომელსაც ახალი ენა ესაჭიროება, როგორც ახალი ვერბალური სივრცე და საკუთარ ცნობიერებასთან კომუნიკაციის ახალი მცდელობა. მეცნიერული ენა ახალი მითშემოქმედებაა. იგი აბსტრაქციის სივრცე კი არ არის, აბსტრაქციის უნარია, ანუ ახლებური ვერბალიზაციაა. ეს ვერბალიზაცია კი ისევ ნომინაციით უნდა გაფორმდეს. ისევ უნდა მოხდეს ”პერფორაცია-დასრულება” იმ ემოციური, გრძნობადი დაძაბულობისა, რომელიც უკვე თავად იღებს მისტიკურ-რელიგიური განცდის კომპეტენციას. ეს სწორედ რომ გარკვეული რწმენაა, ღირებულებით საზრისს მოკლებული და ამავე დროს უმაღლეს ღირებულებით სისავსეს ზიარებული.

რაღა თქმა უნდა, ფსევდოპრობლემურია საკითხი იმის შესახებ, თუ როგორ "ჩაისახება" პირველი მეცნიერული განსაზღვრულობა კლასიკური მითის წიაღში. "პირველყოფილ" მეცნიერებაში, მიუხედავად მისი ”პირველყოფილობისა”, უკვე არსებობს ცნობიერების გარკვეული ემოციურ მისწრაფებათა ჯაჭვი და, თუ გნებავთ, ჯამი, რომელსაც არ სურს (რამდენადაც არ სურს, იგი სწორედ რომ ემოციურია) იყოს მითოლოგია. ”პირველყოფილი” მეცნიერება ახალ დეტერმინანტებს ადებს საკუთრივი არსებობის სივრცეს და ამით _ მითოლოგიის უარყოფაში _ თითქოსდა არსებითად ავსებს მითოლოგიას; ამგვარად მკვიდრდება, სიცოცხლის უნარს იძენს და ამავდროულად მითის არსების უარსებითეს ნიშანს გამოხატავს, თუმცა კი თითქოს ძალზე ცოტათი პასუხობს თავად მითის ”მოთხოვნებს”.

თუ მითი დასახლებულია რეალური ცხოველმყოფელი განცდებით, ”პირველყოფილი” მეცნიერება თითქოს აუნჯებს გრძნობას და მითის არსის ახალ განსაზღვრულობას გვთავაზობს. სადაც მითი ასახიერებს, უყვარს, სძულს, შურს იძიებს, ემოციათა გარკვეულ აქტებსა და ვითარებებში ახორციელებს თავს, იქ მეცნიერების ”ემოციური ველი” დუმს, უმოქმედოა, თუმცა კი გარკვეული აზრით ემოციური მუხტის მატარებელია, რამდენადაც ”გულუბრყვილოა”, მიზან-მიმართულების არმქონე და პრაგმატულ-უტილიტარულმნიშვნელობას მოკლებული. სწორედ საკუთარ ”გულუბრყვილობაში” ყალიბდება იგი მეცნიერებად და იძენს აბსტრაქტულ, დრო-სივრცულად გაფორმებულ ლოგიკურ, საკუთრივ შემოქმედებით სივრცეს.

როგორც ლოსევი იტყვის, ”პირველყოფილ” მეცნიერებაში მითოლოგიურობა ”სუბსტანციური” კი არა, ”აქციდენტურია” და ეს მითოლოგიურობა მხოლოდ მოცემულ მომენტში ახასიათებს მის მდგომარეობას და არა ზოგადად მეცნიერებას, როგორც ასეთს.

განსხვავდება კი თანამედროვე მეცნიერება საკუთარი ”პირველყოფილი” ფორმებისაგან? იძენს კი იგი გარკვეულ პრაგმატულ მიზანდასახულობას, თუ მეცნიერების მიზანდასახულობა მხოლოდ საკუთარი არსებობის განხორციელებას გულისხმობს? პარადოქსია, მაგრამ თავის ”გულუბრყვილობას” დაცილებული და ფორმალურად მითოსურსაფარჩამოცილებული, იგი კვლავ და კვლავ ახალ კოსმოლოგიურ სისტემებს გვთავაზობს. გარკვეული ეპოქის საზღვრებში ეს კოსმოლოგიური სისტემები მთლიანად მოიცავს არა მხოლოდ აზრობრივ, არამედ მთელი ცნობიერების ”სივრცეს”, ცნობიერების ენობრივი განსაზღვრულობის ჩათვლით. თითოეულ ”ისტორიულ” ეპოქაში თითოეული კოსმოლოგიური სისტემისათვის არა თუ თანამდევია მითოსი, იგი მთლიანად მითოსით ”იკვებება” და ინტუიციურად ახალ მითში ახორციელებს თავს. ასე ცვლის ნიუტონის კოსმოლოგიურ მოდელს აინშტაინისა, ასე იქმნება კვანტური მექანიკა, ველის თეორია თუ კვანტური ბიოქიმია. ასე აღმოცენდება გარკვეული აზრით დეკარტეს ”პოზიტივიზმი” და კანტის ტრანსცენდენტალური ესთეტიკა, ჰეგელის აბსოლუტური გონი თუ ნიცშეს ზეკაცი. ეს არის გარკვეული ფორმაქმნადობის პროცესი, გარკვეული გაფორმება მხოლოდ ინტუიციით მოხელთებული შინაგანი მითიური სივრცისა, რომელიც რაციოს პრინციპით იმკვიდრებს თავს და იძლევა ახლებურ ”ტექსტს”, ახლებურ სხეულს, სადაც ვერბისის უმთავრესი კატეგორიები ინტენსივობა და ასოციაციურობა კი არ არის, არამედ დრო-სივრცეში მოცემული ლოგიკური კატეგორიები და ნომინაციის პრინციპიც ახალ სიმბოლურ არსებაში ავლენს თავს. ეს არის აბსტრაქტული სიმბოლოები, ნიშანთა სისტემები, ოპერატორები, ახლებური სამეცნიერო “სლენგი” თუ ”ჟარგონი”. ზოგადად, საკუთარ არსებასთან ახლებური კომუნიკაცია, ახლებური შინაგანი მონოლოგი (თუ დიალოგი), ახლებური გამო --ტეხვა, თუ გნებავთ, აღსარება.

ყოველი ახალი მეცნიერული ეპოქა ახალი ”ისტორიაა”, ახალი ”მითია”, შემოქმედებითი წიაღის ახლებური გაფორმებაა. ეს ტიპური მითშემოქმედება არატიპურია თავისი სივრცის მრავალფეროვნებით. ასე ცვლის ევკლიდურ გეომეტრიას (რომელიც თავისი არსით ძალზე ახლოსაა კანტის ტრანცედენტალურ ესთეტიკასთან) ლობაჩევსკის გეომეტრია. ლობაჩევსკის გეომეტრია აზროვნების ”ფუფუნებაა”. ეს მოძღვრება მხოლოდ ”წარმოსახვითი” სივრცისათვის არსებობს. ის განსაზღვრულობა, რომელსაც რეალურს ვუწოდებთ და რომელიც თავისი კრისტალური მონახაზით სრულიად ადექვატურია ჩვენი აზროვნების ლოგიკური კატეგორიებისათვის (სამგანზომილებიანი სივრცე და დრო), ლობაჩევსკის გეომეტრიის გარეთ რჩება ან მის მხოლოდ ერთ ასპექტს მოიცავს. იგივე პარალელი შეიძლება გაკეთდეს ნიუტონ-აინშტაინთანაც. ის, რასაც ლობაჩევსკის გეომეტრიაში მითშემოქმედებითი პროცესი შეიძლება ვუწოდოთ, პრაგმატული თვალსაზრისით, არა თუ გაუგებარი, მიუღებელია. აქ მითშემოქმედების მსგავსად მხოლოდ ”მისტიკურ-ემოციური ველის” ”რელიგიური”, რწმენითი დაძაბულება ჰქმნის ”მოძღვრებას”, ახალ ”ზღაპარს”, ახალ ფილოსოფიურ, თუ გნებავთ, ენათმეცნიერულ სისტემას, რომელიც არავითარი მნიშვნელობის მქონე არ არის, გარდა თავისთავადი მნიშვნელობისა. აქ მხოლოდ კეთილი უნდა ინებო და თქვა იმ ემოციური მუხტის შესახებ, რომელიც სულში მომწიფდა, როგორც ახალი მითშემოქმედება. თქვა ახალი ტექსტით. ის სიმბოლიკა და მეტაენა, რომელიც შენს ტექსტს აგებს, ასეთივე ჰაეროვნებით სუნთქავს, როგორითაც სიმბოლური სახეები ”ტრადიციულ”, ”კლასიკურ” მითებში. ყოველი კონკრეტული მოძღვრების სამშობლო კი სულში გათამაშებული მითია თავისი ემოციური მუხტითა და რელიგიური განცდით, სულის უფაქიზესი მოძრაობითა და ამ მოძრაობათა სიმბოლური ხატებით, ახალი ვერბალური ხატებით გაფორმებული.

ამდენად, ფსევდოპრობლემატურია ზრუნვა იმაზე, რომ აიხსნას რაიმე მითი. იგი სხვაგვარად მართლაც არ მნიშვნელოვნებს და, ამდენად, მას არავითარი ახსნა არ შეიძლება მოეძებნოს, გარდა საკუთრივი მნიშვნელობისა. ამიტომ იგი სრულიად საკუთარ თავთან იდენტიფიცირებული საიდუმლოა. და ამიტომაც, ”ტრადიციული” და ”მეცნიერული” მითის ახსნას ერთი და იგივე სირთულე ახლავს. როგორც გაუგებარია, რატომ არის აინშტაინის ფარდობითობის თეორიაში სინათლის სიჩქარე ზღვრული, ასევე გაუგებარია, რატომ არის ამირანის მითში დალის თმა ოქროსი. ორივე შემთხვევაში ისინი რაღაც ძალზე მნიშვნელოვანს გვიმხელენ, თუმცა არა ასხნის, არამედ თავისთავადი ღირებულების, თავისთავადი ”მნიშვნელობის” თვალსაზრისით.

ყოველ მეცნიერულ მოძღვრებას მხოლოდ იმდენივე აქვს ემპირიული დასაყრდენი, რამდენადაც ”ტრადიციულ” მითს. ემპირიისათვის ხშირად სრულიად გაუგებარია აბსტრაქციის ის ფორმები, რომლითაც მეცნიერება ოპერირებს. გაუგებარია n-განზომილებიანი სივრცე, გაუგებარია ზღვრული სიჩქარე, გაუგებარია დრო, რომელიც ”ჩერდება”, გაუგებარია ”აბსოლუტური გონი”, ისევე როგორც ემპირიისათვის გაუგებარია სიყვარული, სიძულვილი, მტრობა, შურისძიება, მადლი, შეწევნა.

და მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანთა უმრავლესობისათვის ტრადიციული მითოსური სახეები გაცილებით ”გასაგებია”, ეს მხოლოდ იმიტომ, რომ ისინი ამ მითში უფრო ”ბუნებრივად” გრძნობენ თავს, ვიდრე მითში, რომელიც, თითქოსდა, მკვდარი აბსტრაქციაა.

აბსტრაქცია მკვდარი მხოლოდ მაშინ არის, როცა იგი ჩემს ცხოვრებას, ჩემს სიცოცხლეს, ჩემს სიცხოველეს არ აღწერს, არ გამოხატავს. ამიტომაა ფორმულა მკვდარი იმისთვის, ვისაც იგი არაფერს ეუბნება. რა თქმა უნდა, ფორმულას არც სივრცე აქვს და არც დრო. როგორც ნებისმიერი ცნება, იგი აბსტრაქციის გარკვეული ”გვამია”. თავად აბსტრაქცია კი ”აზრობრივი ემოციის” ზღვრულ დაძაბულობაში ფორმდება და ძალზე მრავლისმეტყველია იმისათვის, ვისაც იგი რაიმეს ეუბნება, ანუ ეუბნება საკუთარი სულის მოძრაობის შესახებ. ამ აზრით, ისეთივე არაფრისმთქმელია სიტყვა ”სიყვარული” იმისათვის, ვისთვისაც მას სულიერი საზრისი არ გააჩნია. იგი ”მკვდარი” აბსტრაქციაა, ყოველგვარ სიცხადეს მოკლებული. ამ ”ცნებამ”, ამ აბსტრაქციამ თავისი საკუთარი დრო-სივრცე უნდა შეიძინოს და ახმიანდეს არა როგორც სტატიკური განსაზღვრულობა, ანუ სიტყვა, ცნება ”სიყვარული”, არამედ მოძრავი, დინამიკური, საკუთრივი დროისა და სივრცის მფლობელი შინაგანი სიტყვა, რომელიც აღიწერება გარეგანი სიტყვით, სიმბოლოთი, რომელიც სულის მოძრაობის სურნელს გადმოსცემს და, ამდენად, კომუნიკაბელურია, სავსეა შინაგანი დრამატიზმით, შინაგანი განსაზღვრულობით. წინააღმდეგ შემთხვევაში იგი ტყუილია, უსაზრისო ტყუილი, რომელსაც არ გააჩნია მოძრაობის ველი; ტყუილია, როგორც გვამი სიცოცხლისათვის, გვამი, რომელიც, რაღა თქმა უნდა, ახსნას მოითხოვს, ახსნას მოითხოვს საიდუმლოებით მოცული ის ნაცრისფერი უფერულობა, რომელიც რაღაც ყველაზე არსებითმა, ყველაზე მთავარმა, ყველაზე ცხოველმა და ფერადოვანმა _ სიცოცხლემ მიატოვა.

ამდენად, ყოველი ენობრივი განსაზღვრულობა უნდა მეტყველებდეს, მას უნდა გააჩნდეს შინაგანი დრამატიზმი, უნდა წარმოადგენდეს ტექსტს, როგორც კომუნიკაციის მცდელობას, რომელმაც უნდა გააცოცხლოს, გააფერადოს და გააფორმოს მეორე სულის ისტორია, რომელიც საკუთარ სივრცეში დაიწყებს მოძრაობას და იმოძრავებს, როგორც მეტყველი, საკუთარი საზრის მქონე სიტყვა. სიტყვა, რომელიც სტატიკაა და დინამიკის უსასრულო პერსპექტივას მოიცავს მოძრაობაში. ასე ყალიბდება ”მეცნიერული კოსმოლოგიები” მოძღვრებად. მოძღვრება უკვე გაკვალული სივრცეა, სხვათა უწინარეს გზის სირთულის დაძლევის შემოქმედებითი ნებაა.

ის ენობრივი სივრცე, რომელზედაც ახლა გვქონდა საუბარი, რომელშიც მითი "ამხელს" საკუთარ არსებას, საკუთარ არსში მოიცავს ორ სხვადასხვა დონეს _ ენასა და მეტყველებას. სოსიური მიიჩნევს, რომ ენობრივ საზრისსაც ორი სხვადასხვა დონე ახასიათებს _ ენა და მეტყველება, რომელთაგან პირველი დროში შექცევადია, მეორე _ შეუქცევადი. ენა შესაძლოა განვიხილოთ ორი სხვადასხვა ასპექტით _ სტრუქტურული და სტატიკური. თუ ენა შექცევადია დროში, ამდენად მისი სტრუქტურული განსაზღვრულობაც სტატიკურობის დინამიკაა, მეტყველებას ეს თვისება არ ახასიათებს. იგი შექცევადია დროში. ამიტომაც ნებისმიერი მეტყველება მითია. წინადადებაა. (წინა-დადება-ა!). მეტყველებაში წინა-დადება სწორედ რომ "წინა-დადებაა", დროითი პარამეტრის არმქონე მისტიკური "წინსწრება", შინაგან მეტყველებასთან დინამიური შეხვედრაა, შე-მთხვევაა, შენსა და შენს შორის, ამიტომაც წინადადება აუცილებლობით მოიცავს საკუთარ თავში სინტაქსს, როგორც ჩემივე საკუთარი ფორმაქმნადი, შემოქმედი ძალების "გამოხატულებას", მათ ხედვას შინაგან სინათლეში.

ტექსი ძირითადად მეტყველებაა, საკუთარ პირველარსებასთან, საკუთარ წიაღთან განხორციელებული შეხვედრაა, "შინაგანი სიტყვის" შეხვედრაა გარეგან სიტყვაში, შინაგანი მეტყველების "შე-მთხვევაა", ჯვარცმაა საკუთარ სახეზე, საკუთარ "გამო-ხატულებაზე". ამდენად, ტექსტი ყოველთვის საკუთარი სხეულია, რომელზედაც და რომლითაც მითი იწერება.

ლევი-სტროსი მიიჩნევს, რომ გარდა ამ ორი ასპექტისა, რომლითაც შესაძლოა დახასიათდეს მითის ენობრივი გარკვეულობის დრო, მითის "დროით სისტემაში" გამოიყოფა კიდევ ერთი ასპექტი. მითი ყოველთვის წარსულის "ისტორიას" გვიყვება. ეს უნდა იყოს ის მესამე დროითი "სისტემა", რომელიც საკუთარ თავში მოიცავს სოსიურისეულ ორივე დროით სისტემას. “კლასიკური” მითი ყოველთვის მიუთითებს "დროის საწყისზე". ყოველ შემთხვევაში, ტრადიციული მითისათვის ძალზე ნიშანდობლივია ერთი დროითი ასპექტი _ ეს არის "ერთხელ", "ოდესღაც", "უძველეს დროში", "დიდი ხნის წინათ", "ძველთაძველად", რაც თითქმის იგივეა, რაც "სამყაროს შექმნამდე". მაგრამ ამ შემთხვევაშიც მითის განსაზღვრულობაშიც იკვეთება ერთი ძალზე საინტერესო რამ. ეს "ერთხელ", "უძველეს წარსულში", "ოდესღაც", "ძველთაძველად" ექცევა ერთსა და იმავე "უდროო", "ზედროით" თუ "დროით" კონტექსტში, ანუ "იყო და არა იყო რა" "ფორმულაში" და ეს ფორმულა მითში გადმოცემული აქტების ეფემერულობას, წარმავლობას კი არ გულისხმობს, არამედ რაღაც სრულიად სხვა დროით განსაზღვრულობას ანუ საკუთრივ, იმანენტურ დროს, რომელიც სრულიათ განსხვავებულია დროის ტრადიციული გაგებისაგან. ეფემერულობის ის ელფერი, რომელიც ქართული მითის დასაწყის ფრაზას ახლავს, სრულიად ბუნებრივ კონტექსტში ექცევა ზოგადად წარსულთან და ამიტომაც არ არის აუცილებელი ამ ფრაზის წმინდად ქართულ საზრისეულ სიღრმეებზე ვისაუბროთ სხვა ხალხთა მითებიდან განსხვავებით. თუმცა კი ქართული ვარიანტი შესაძლოა უფრო ცხოვლად "აღწერდეს" სულის იმ მოძრაობას ამ ფრაზის მიღმა რომ იგულისხმება.

თანამედროვე მითოსში დროის ამგვარი გაგება ძალზე ახლოს დგას "სამეცნიერო მითში" განხორციელებულ ჰაიზენბერგის განუსაზღვრელობის პრინციპთან, თუმცა ეს ცალკე საუბრის თემაა, და ამჯერად მას არ შევეხებით.

"იყო და არა იყო რა" ასპექტი კაუზალობასა და ტელეოლოგიზმის კატეგორიებით განსაზღვეული აზროვნების ლოგიკური კატეგორიებისათვის მხოლოდ წარმოსახვითი, ანუ ემპირიულ მოცემულობაში არარსებული დროა, რომელიც იმდენად არის, რამდენადაც მართლა არის და იმდენად არ არის, რამდენადაც ემპირიულ სინამდვილეში იგი თავს არ ავლენს, ან მხოლოდ ამგვარად ავლენს. იგი უკვე "მოხდა" და "ახლა" მასთან შეხვედრა "წინა-დადებით" უნდა მოხდეს.

თუ "იყო და არა იყო რა", ერთის მხრივ, გარკვეულ კონსტატაციას იძლევა წარსულში "რაღაც ამგვარად" "ყოფნისა", მეორეს მხრივ, იგი კავშირს ამყარებს და, ამავდროულად, განარჩევს მითსა და ენას შორის სულიერ კავშირს. როგორც კასირერი იტყვის, ის, რითაც ენისა და მითის კონცეპტუალური ფორმა ერთმანეთთან სულიერ კავშირს მოიპოვებს, მეტაფორაა, რომელიც ერთდროულად ახასიათებს როგორც მითის ფორმალურ, ასევე მის ენობრივ განსაზღვრულობას (კასირერი ამ კონცეპტუალურ ფორმას მეტაფორულ აზროვნებას უწოდებს).

აი, ასეთი მეტაფორაა "იყო და არა იყო რა", რომლისათვისაც არა თუ ურთიერთკორელაციურია მოცემულობები _ "იყო" და "არ იყო", არამედ იგი, რაღაც აზრით, მიუთითებს მითის ენობრივი სივრცის "განსაზღვრულობის" ემპირიულად "არარსებულ" დასაბამზე, "სა-უკუნ-ო" დასაბამზე, რომლის აქტად მოცემა ვერბალიზაციითა და ნომინაციითაა შესაძლებელი და შესაძლებელია სწორედ რომ მხოლოდ ამგვარად. აქ "იწყება" სიცოცხლე, იწყება "იყო და არა იყო რა" ში და იწყება როგორც ვერბალური აქტი. მისი ნომინაციური აქტუალიზაცია მხოლოდ "აწმყოში", მხოლოდ მითის პირველყოფილი არსების წინადადებით გაფორმებაშია შესაძლებელი. ამიტომაც მითი ყოველთვის თხრობაა, ყოველთვის ძველთაძველი ამბების "წინადადებებია", ყოველთვის მარად ძველი და მარად ახალი, აქტუალური ტექსტია, რომელიც სწორედ იქ "ცოცხლდება", სადაც უნდა გაცოცხლდეს, ანუ ადამიანის ემპირიული მყოფობის მიღმა და "იმ დროს" ცოცხლდება, როცა უნდა გაცოცხლდეს, ანუ ადამიანის ქრონოლოგიური არსებობის მიღმა.

"განა საით მივდივართ? მუდამ შენისაკენ" (ნოვალისი). "შინ" კი ჩემი არსების წიაღია, სადაც გაუთავებელი "ფერხულია" _ მითოსური სახეების სახელდებისა, ენობრივ სტიქიაში გაცოცხლებისა და მისგან გაუცხოვებულისათვის _ ადამიანისათვის _ მისი ხელახლა მოპოვებისა, როგორც საზრისმინიჭებული მსოფლმხედველობრივი თუ ემოციური შინაარსის ბგერითი გაფორმებისა. აი, ასეთია წინადადება _ "იყო და არა იყო რა, ღვთის უკეთესი რა იქნებოდა". იგი სწორედ რომ შინისკენ მიგვიძღვება, სადაც მართლაც გვეგულება საკუთარი პირველსახე თუ წიაღი, როგორც ბიბლიური მითის ერთ-ერთი ყველაზე უფრო ტევადი მეტაფორა. "ადამიანი სახედ და მსგავსად ღვთისა არსებული", ანუ ადამიანი _ შემოქმედი, ადამიანი _ მითშემოქმედი, ადამიანი ზე-ბუნებრივი, მსგავსად ღვთისა, შემოქმედების სტიქიაში არსებული, რომლისთვისაც მითშემოქმედება ზე-ბუნებრივი, მისი არსების ზნეობრივი წინამძღვარია. მას მხოლოდ ამგვარად შეუძლია არსებობა, ამგვარად შეუძლია იყოს ცოცხალი და თქვას: - "იყო და არა იყო რა, ღვთის უკეთესი რა იქნებოდა".

წარსული კი მართლა _ "იყო და არა იყო რა" არის, რამდენადაც ემპირიულ სივრცეში მისი მოხელთება შეუძლებელია. მისი "გაცოცხლება" მხოლოდ მითის ვერბალიზაციით არის შესაძლებელი. ბგერაა ის ერთადერთი "ემპირიული" "მასალა", რომელიც ადამიანის სულის ისტორიისათვის ყოველთვის ცხადი და აქტუალური მოცემულობაა, რომელსაც თავად აფორმებს, სტრუქტურასა და საზრისს ანიჭებს, რომლითაც ამეტყველდება არა მხოლოდ სიტყვა _ როგორც ადამიანის აქტუალური ყოფიერება, არამედ სიტყვა, რომელიც "პირველთაგან იყო და ”იყო ღვთის თანა” (იოანე 1,1), სიტყვა, როგორც "ნათელი კაცთა", როგორც სინათლე, რომლითაც შინაგანი სიტყვა _ ლოგოსი იწყებს არსებობას, როგორც მეტყველება, როგორც რაღაცნაირი ხდომილება.

რამდენადაც ეს სინათლე, ეს შინაგანი სიტყვა მითშემოქმედების ”კეთილი ნებაა”, ამდენად, მითის მთელი ვითარება (როგორც კლასიკური, ისე თანამედროვე) რწმენის უტყუარობით, ყოფიერების სიცხადით ხასიათდება. თანამედროვე მეცნიერება, მიუხედავად თავისი ემპირიული ხასიათისა, უპირველეს ყოვლისა, სამყაროში მყოფობის რწმენაა და მისი ემპირიული შინაარსიც მისითაა განსაზღვრული. მითის ”მაგიური” ქმედითუნარიანობაც ამდენად ეჭვგარეშეა. თანამედროვე მეცნიერული მითი, განსხვავებით ტრადიციულისაგან, პიროვნულობის ნიშნის მქონეა, ამიტომ მისი ენა უფრო ჰერმეტულია, მაგრამ მხოლოდ იმ აზრით, რა აზრითაც ერთი ეთნოსის, ერის თუ ხალხის ენაა ჰერმეტული. თანამედროვე მეცნიერულ მითში ეს ჰერმეტულობა სხვა პარამეტრებით აღიწერება და იმდენივე ”ღიობას” იტოვებს თავისთავში, რამდენსაც _ ე.წ. ტრადიციული მითი.

მეცნიერულ მითს, ისევე როგორც ტრადიციულს, უნარი შესწევს შექმნას ყოფიერების ისეთი ველი, რომლისთვისაც წარმოდგენათა სისტემა მოიცავს ყოფნის მთელ ტოტალობას და საფუძვლად ედება მყოფობის ყველა ფორმას. თანამედროვე მითის შემთხვევაში კატეგორია, რომელიც აქამდე მხოლოდ თეორიული მნიშვნელობის მატარებელი იყო, პრაქტიკულ კატეგორიად, ანუ პრაქტიკული ქცევის შინაგანი დინამიზმის განმსაზღვრელ ვექტორად და მის შესაძლო მოძრაობის განზომილებად მოგვევლინება. ამიტომაც, ისევე როგორც ტრადიციულ მითს, თავისი ”ჯადოსნური” მეტაფორებითა და სიმბოლოებით დასახლებულს, თანამედროვე მითსაც თავისი ”ჯადოსნური”, ”მაგიური” ყოფიერება გააჩნია. იგი ქმედითია პრაქტიკული და პრაგმატული თვალსაზრისით. იგი სამყაროს, რომელშიც მყოფობს და რომლის ორ ტრანსცენდენტურ განზომილებაშიც (დროისა და სივრცეში) განახორციელებს თავს, ”დროსა” და ”სივრცეს” ”პარავს”. ფარდობითობის თეორიაში იგი ახერხებს დროის დინების ”დაჩქარებას”, ”შენელებას”, ”დროის შეჩერებას”, სხეულის მასის ზრდას და ა.შ. კიბერნეტიკაში დროითი პარამეტრის უგულვებელყოფით შესაძლებელია შემოუსაზღვრავ მანძილზე ინფორმაციის გადაცემა. იგი სივრცეს ”იპარავს” და კონკრეტული, მისთვის საჭირო ინფორმაციით ავსებს სივრცეს და დროითი და სივრცითი კატეგორიების ”რელატიურობის” სფეროში ”თამაშობს”. თანამედროვე მითში სწორედ მის ქმედით, პრაგმატულ ”მაგიურ” განსაზღვრულობაში ცოცხლდება ქმედების უნარის მთელი ტოტალობა.

ამდენად, როდესაც ვსაუბრობთ კლასიკურ და თანამედროვე მითზე, როგორც ცნობიერების გარკვეულ უნივერსალურ ვითარებაზე, განსხვავება მათ შორის შესაძლოა განხილულ იქნას არა რელიგიურ ასპექტში ან ქმედებათა ”ჯადოსნურ”, კონკრეტული მითისათვის დამახასიათებელ ფორმაში, არა მითის არსობრივ ყოფიერებაში, არამედ იმ ენაში, რომლითაც ესა თუ ის მითი მეტყველებს; მეტყველების ქსოვილში, მის ატრიბუტიკაში, მის სინტაქსში, იმ ტექსტში, რომელიც მითის, როგორც ცნობიერების უნივერსალური ვითარების ”სხეულმა” მოიპოვა, რომელიც ამბობს იმას, რაც არის და არ შეუძლია არ თქვას, არ შეუძლია არ თქვას იმ ენაზე, რომელშიც ამეტყველდა მისი სხეული. ეს მეტყველება კი თავის მხრივ ქმნის ერთადერთ სამეტყველო ქსოვილს, რომელიც მოიცავს ამგვარად ყოფნის მთელ ტოტალობას.

ადამიანი, _ ამბობს ჰაიდეგერი _ თავის არსს მხოლოდ იმდენად ეკუთვნის, რამდენადაც მას ყოფიერების მოთხოვნა (ძახილი) ესმის. მხოლოდ ამ მოთხოვნის წყალობითაა, რომ მას აქვს, მან იპოვა ის, რაშიც მისი არსი მდგომარეობს. ადამიანი ენისა და განცდის მიჯნაზე ცხოვრობს და ქმნის. ადამიანის ამგვარ ურთიერთობაში მთლიანად ყოფიერებასთან და მის ცალკეულ მოვლენებთან იმალება მისი სამყაროსადმი ესთეტიკური მიმართების საიდუმლო. საკუთარი მითის განცდა მისი არსების მუდმივი ყოფიერებაა, იმდენად შინაგანი და თავისი, რომ იგი ყოველდღიურ არსებობაში თვითრეფლექსიის გარეშე აღარ გაიაზრება. იგი ადამიანის ნებელობაში ზის, როგორც სრული რწმენა. რწმენა იმისა, რომ _ არსებობს, იმიტომ რომ უყვარს, სძულს, ან იმიტომ რომ აზროვნებს. ეს რწმენა ადამიანის, როგორც გვარეობითი არსების განმსაზღვრელი კონსტიტუციური პრინციპია. იგი ერთგვარი დინამიკური ძალაა, დაკავშირებული ადამიანის თვითგანსაზღვრის მთელ გზასთან, ადამიანის მიყურადებაც სამყაროსა და საკუთარ თავთან ამ რწმენით არის ნიშანდებული, ”დაღდასმული”. მისი ინტიმი სამყაროსა და საკუთარი შემოქმედებისადმი განცდის უტყუარობის რწმენის მქონეა. ადამიანი თავისი ნებელობით, რწმენით და განცდის თავისუფლებით აღმოჩნდება ”ხატი და მსგავსი ღვთისა”, რომელსაც შემოქმედება ხელეწიფება. თვითგანსაზღვრის მთელ პროცესში ადამიანის ნება იდენტურად კი არ უდრის ღვთის ნებას, არამედ იგი თავისი რწმენით თავისუფალია საკუთარ ქმნადობისუნარიანობაში.

ამ ნებელობით ადამიანი უახლოვდება ლოგოსის იოანეს გამოცხადებისეულ მნიშვნელობას, როგორც არსებულის ”ანი”-სა და ”ჰოე”-სი. იგი თავადაც სრული რწმენით ქმნის ”ანი”-დან ”ჰოე”-მდე და ეს მისი ინტიმია თავად ”ანი”-სა და ”ჰოე”-ს ფენომენთანაც.


ლელა იაკობიშვილი